(Τον χάρτη τον είδα από τα αρχέδια μέδια)
Αντεξουσία. Η πάλη ενάντια σε κάθε μορφή εξουσίας με στόχο την ατομική και κοινωνική αυτονομία. Τα κοινωνικά κινήματα της εποχής μας έχουν κατά κύριο λόγο ως πρακτική τους την αντεξουσία. Αυτό που ωστόσο δεν έχουν και υπάρχει άμεση ανάγκη να συγκροτηθεί είναι μία ριζοσπαστική θεωρία της αντεξουσίας, γειωμένη στην αντικειμενική πραγματικότητα.
Οι κυρίαρχες ερμηνείες του κοινωνικού φαινομένου και της ιστορίας, που έχουμε σήμερα, είναι κατά γενική ομολογία ο μαρξισμός και ο καπιταλιστικός αστικός «φιλελευθερισμός». Αμφότερες οι δύο αυτές αντιδιαμετρικά αντίθετες θεωρίες υιοθετούν άκριτα ως κέντρο ανάλυσής τους τις οικονομικές σχέσεις παραγωγής και με βάση αυτές αποπειρώνται να εξηγήσουν τον άνθρωπο, την κοινωνία, την ιστορία και να προβλέψουν το μέλλον.
Η αφετηρία και των δύο αυτών θεωριών είναι κοινή. Και είναι λανθασμένη. Αφετηρία για μία ορθολογική εξήγηση της κοινωνίας και της ιστορίας θα πρέπει να είναι το εξουσιαστικό φαινόμενο. Μία σύγχρονη και συνάμα ριζοσπαστική θεώρηση δε μπορεί πια να επιμένει σε παρωχημένες «μονοπαραγοντικές» εξηγήσεις του ανθρωπογενούς κόσμου αλλά να λαμβάνει υπόψη τις μυριάδες αιτιότητες εντός του, άμεση αντανάκλαση των πολλαπλών εκφάνσεων και του ίδιου του ανθρώπου ως ύπαρξης.
Σήμερα τελείωσα το βιβλίο του Michael Mann «Οι πηγές της Κοινωνικής Εξουσίας – Μια Ιστορία της Εξουσίας από τις Αρχές ως το 1760 μ.Χ. – τόμος Α’ (1986). Πρόκειται για τον πρώτο τόμο μίας τριλογίας, στον οποίο αποκρυπτογραφείται με τη μέγιστη δυνατή λεπτομέρεια η εξέλιξη του εξουσιαστικού φαινομένου από τη συγκρότηση των πρώτων ανθρώπινων κοινωνιών ως σήμερα. Ο δεύτερος τόμος με τίτλο «Η Ανάπτυξη των Τάξεων και των Εθνών Κρατών 1760 – 1914» (1993) περιγράφει τις κοινωνίες της νεωτερικότητας. Ο τρίτος τόμος με τίτλο «Παγκοσμιοποιήσεις (Globalizations)» (αδημοσίευτος ακόμη) θα περιγράφει από την ίδια οπτική τη σύγχρονη εποχή και (φαντάζομαι) θα δίνει εκδοχές για το μέλλον των κοινωνιών.
Το έργο του Michael Mann είναι τουλάχιστον εντυπωσιακό. Κατατάσσεται στην ιστορική κοινωνιολογία και, αντλώντας από τις παραδόσεις του μαρξισμού και του φιλελευθερισμού, προχωρά πολύ παραπέρα σε μια πολυπαραγοντική εξήγηση των κοινωνικών φαινομένων με άμεση γείωση στην αντικειμενική πραγματικότητα και με εξηγήσεις σαφώς μεγαλύτερης πειστικότητας.
Για τον Mann «εξουσία είναι η ικανότητα να επιδιώκει και να επιτυγχάνει κανείς στόχους κυριαρχώντας στο περιβάλλον του». Ο εξαιρετικά ευρύς αυτός ορισμός επιτρέπει στον Mann να μην ορίζει αρνητικά το εξουσιαστικό φαινόμενο, δηλαδή αποκλειστικά ως κυριαρχία που ασκείται επί άλλων ανθρώπων, αλλά και θετικά, δηλαδή ως κάθε είδους συλλογική οργάνωση, με βάση την οποία συνεργαζόμενα πρόσωπα μπορούν να ενισχύουν την κοινή εξουσία τους επί τρίτων μερών ή επί της φύσης. Έτσι η έννοια της εξουσίας ταυτίζεται με κάθε μορφή κοινωνικής οργάνωσης, που δημιουργείται για την επίτευξη συλλογικών αναγκών. Προφανώς για τον συγγραφέα δε νοούνται οργανωμένες ανθρώπινες κοινωνίες χωρίς στοιχεία κυριαρχίας και επομένως οργάνωση = εξουσία.
Ο Michael Mann διαχωρίζει τις μορφές κοινωνικής εξουσίας σε τέσσερις βασικούς ιδεότυπους – στρατιωτική, πολιτική, ιδεολογική και οικονομική χωρίς όμως να αποκλείει και άλλα είδη. Αποκρυπτογραφεί τις δομές, με τις οποίες εκδηλώνεται η εξουσία μέσα στις κοινωνίες, ως δίκτυα, συνήθως ανταγωνιστικά, κυρίαρχα και εμβόλιμα. Ορίζει στην πράξη την ιστορική ‘εξέλιξη» ως ανταγωνισμό μεταξύ αυτών των δικτύων, αναλύει τη συγκρότηση, τις παλινδρομήσεις και τη γενικότερη εξέλιξη των σχηματισμών του εξουσιαστικού φαινομένου μέσα στο χρόνο με εντυπωσιακό τρόπο. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό στην αφήγησή του είναι η δυνατότητα της θεωρίας του να διαπλέκει ένα πολυπαραγοντικό σύμπαν αιτιοτήτων στην πορεία της ανθρώπινης ιστορίας αλλά και στην εκάστοτε ιστορική συνθήκη, το οποίο, μολονότι τελικά αφηρημένο και απέχον από την αληθινή διάσταση των πραγμάτων, είναι απείρως πιο τελειοποιημένο απο τις μονοπαραγοντικές εξηγήσεις του μαρξισμού και του καπιταλιστικού «φιλελευθερισμού».
Μία σημαντική κριτική, που θα μπορούσε να ασκηθεί σε πολλά σημεία του πρώτου τόμου (τους άλλους δεν τους έχω διαβάσει) είναι ότι δε λαμβάνει όσο θα έπρεπε υπόψη του στη μορφοποίηση των δικτύων εξουσίας την αντίσταση των κοινωνικών ομάδων προς αυτά, δηλαδή τους «από κάτω». Βέβαια, στις εποχές που περιγράφει, τα ιστορικά στοιχεία που έχουμε για τους «από κάτω» είναι επιεικώς ανύπαρκτα, αυτό όμως δε σημαίνει ότι τέτοιες αντιστάσεις δεν υπήρχαν.
Ο Michael Mann δεν είναι αντιεξουσιαστής. Το αντίθετο. Είναι ταγμένος στη «σοσιαλδημοκρατική» σκέψη (δε θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο), αυτή των οπαδών της εξορθολογισμένης κυριαρχίας, θα έλεγα εγώ. Ωστόσο, το έργο του αποτελεί μία πρώτη σοβαρή απόπειρα για μία ανάλυση της ανθρώπινης ιστορίας με βάση τις σχέσεις εξουσίας, από την οποία έχουμε να μάθουμε πολλά. Να μάθουμε πολλά για το εξουσιαστικό φαινόμενο, τη συγκρότηση και την ιστορική του εξέλιξη αλλά και να αντλήσουμε για τη συγκρότηση μίας θεωρίας αντεξουσίας γειωμένης στην πράξη μακριά από ιδεοληψίες του παρελθόντος.
in_love_with_life 
1 Φεβρουαρίου, 2009 στο 12:19 μμ |
Μου είχες προτείνει και παλαιότερα βιβλιογραφία (του Μολύβα για τα Δικαιώματα) και βλέπω ότι έχεις μια γνώση για να μπορείς να ανακαλύπτεις κάποια σημαντικά πράγματα πάνω στο εξουσιαστικό φαινόμενο. Αυτή η γνώση επι της βιβλιογραφία είναι πολύτιμη.
Θα ήθελα να σου προτείνω (το λέω βασικά για μένα επειδή το ψάχνω) να συγκεντρώσεις μερικά βιβλία πάνω στο αντικείμενο, ας είναι και λίγα, ως πρόταση ανάγνωσης. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορεί κάποιος να ψάχνει κάποιος στα τυφλά και βλέπω ότι εσύ έχεις κάποια σημαντική εξοικείωση.
Θα ήταν λοιπόν χρήσιμο γιατί θα μπορούσαμε όλοι που ενδιαφερόμαστε να μάθουμε ορισμένα σημαντικά πράγματα και στη συνέχεια να γράψουμε και μέσω των μπλόγκς όπως κάνεις τώρα με το παρόν σύγγραμα.
Έτσι: α) θα μπορέσουμε να στερεώσουμε καλύτερα και θεωρητικά αυτά που συζητάμε και β) θα γίνει ευρέως γνωστή μια γραμμή σκέψης που σήμερα είναι άγνωστη στον περισσότερο κόσμο.
Δεύτερον πάνω στο θέμα που αναφέρεσαι στην ανάρτηση αυτή (νομίζω είχες ξαναπεί για τον Mann όταν είχες ξεκινήσει τον Α τόμο) μου έχει κάνει εντύπωση πόσο η ιστορία καθρεφτίζει τις τρέχουσες κοινωνικές σχέσεις και σχέσεις εξουσίας.
Για παράδειγμα μου έχει κάνει εντύπωση πώς οι Ρωμαίοι μπορούσαν να διατηρούν σε άριστη κατάσταση σε όλη την αυτοκρατορία τους ένα τόσο άρτιο οδικό δίκτυο χιλιάδων χιλιομέτρων, κάτι που τους επέτρεπε να κυβερνάνε. Ένα εγχείρημα που θα απαιτούσε ακόμη και σήμερα κάποια πράγματα πολύ δύσκολα που δείχνουν και περιγράφουν τις σχέσεις εξουσίας . Πράγματα για τα οποία οι ιστορικοί, από την πλευρά των υποκειμένων της εξουσίας, δε λένε τίποτα.
2 Φεβρουαρίου, 2009 στο 2:38 πμ |
Αν κατάλαβα καλά, προσπαθούμε να βρούμε μια θεωρία, όσο το δυνατόν πιο απλή και κατανοητή, για να εξηγήσουμε την ιστορία και την κοινωνία, παίρνοντας ως δεδομένο ότι το φαινόμενο της εξουσίας έχει καθοριστική σημασία.
Για αρχή, να μια απλή παρατήρηση με την οποία νομίζω λίγοι θα διαφωνούσαν:
Υπάρχουν 4 σαφείς και καθολικές τάσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας:
α) αύξηση του πληθυσμού
νομίζω γύρω στο 1700 ήμαστε ένα δισ, τώρα κοντά 6,5 δισ. και σε 40 χρόνια θα είμαστε 9 δισ.
β) τεχνολογική εξέλιξη
Από τον τροχό μέχρι την ατμομηχανή και τη βιομηχανική επανάσταση μέχρι τα τσιπάκια και τη σημερινή ψηφιακή εποχή, μέχρι το σημείο στο μέλλον που οι μηχανές θα γίνουν ικανές να σχεδιάζουν άλλες μηχανές, οπότε η τεχνολογική πρόοδος θα «ξεφύγει» τελείως.
γ) υποβάθμιση του φυσικού περιβάλλοντος
από την αναξέλεγκτη υλοτομία στην αρχαία ελλάδα, μέχρι τη διαταραχή των οικοσυστημάτων και την εξαφάνιση ειδών στα νεότερα χρόνια, μέχρι την κλιματική αλλαγή που ενδέχεται να είναι καθολική και μη-αντιστρεπτή.
δ) συγκεντρωτισμός της εξουσίας
από τις πολλές ελληνικές πόλεις-κράτη, στη δημιουργία συμμαχιών και το δίπολο Αθήνα-Σπάρτη, μετά στις κατά τόπους αυτοκρατορίες (μακεδονική, ρωμαϊκή, μογγολική, ίνκας, μάγια κλπ) οι οποίες μέσω κατακτήσεων συγχωνεύονται στην ισπανική, την αγγλική κλπ, μέχρι τον ψυχρό πόλεμο όπου αναδύεται το δίπολο ΗΠΑ – ΕΣΣΔ, νικούν οι ΗΠΑ και φτάνουμε στην εταιρική παντοδυναμία, όπου η οικονομική ανάπτυξη αναγορεύεται σε αυτοσκοπό, οπότε οι εταιρείες καθίστανται ο κυρίαρχος θεσμός και μέσω εξαγορών και συγχωνεύσεων ο συγκεντρωτισμός της εταιρικής εξουσίας απογειώνεται – βάλε και τη διαπλοκή με τα επίσης υπερσυγκεντρωτικά συστήματα της πολιτικής και των ΜΜΕ, με αποτέλεσμα:
Οι τύχες όλο και περισσότερων ανθρώπων επηρεάζονται όλο και περισσότερο από τις αποφάσεις που παίρνουν όλο και πιο λίγοι.
Αυτές οι 4 τάσεις μοιάζουν να είναι συνδεδεμένες, γιατί ακολουθούν την ίδια πορεία στο χρόνο: παρουσιάζουν μεν κάποια σκαμπανεβάσματα, αλλά έχουν σαφώς αυξητική πορεία και μάλιστα με επιταχυνόμενο ρυθμό.
Το ξαναλέω: ο συνολικός πληθυσμός, το επίπεδο της τεχνολογίας, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και ο συγκεντρωτισμός της εξουσίας είναι μεγέθη που εμφανώς και από την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας, όχι μόνο αυξάνονται, αλλά αυξάνονται εκθετικά και παράλληλα το ένα με το άλλο.
Δεν ξέρω τι συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν από αυτό και αν και κατά πόσο είναι εύκολο από κει να φτάσεις στο συμπέρασμα ότι η κυρίαρχη, πρωτογενής τάση είναι ο συγκεντρωτισμός της εξουσίας.
Απλώς το αναφέρω γιατί νομίζω ότι είναι ένα πρώτο σταθερό σκαλί που μπορεί να το κατακτήσει ο καθένας, χωρίς πολλές θεωρίες και -ισμούς και από κει και πέρα να βγάλει τα συμπεράσματά του.
Κάτι άλλο:
Ένα σημείο κομβικό για τη μελέτη της εξουσίας που νομίζω θα έπρεπε να ερευνηθεί είναι αυτό που λέμε «μετασχηματισμός της εξουσίας». Δηλαδή, χοντρικά, κάποτε είχαμε ανθρώπους να δουλεύουν σα σκυλιά επειδή ήταν δουλοπάροικοι κάποιου αφέντη με μαστίγιο, ενώ τώρα έχουμε ανθρώπους που δουλεύουν σα σκυλιά γιατί χρωστάνε δάνεια στις τράπεζες. Η ουσία του πράγματος δεν έχει αλλάξει, απλώς το μαστίγιο έχει αντικατασταθεί από τα δάνεια.
Το συγκεκριμμένο παράδειγμα είναι χοντροκομμένο αλλά το φαινόμενο είναι διαχρονικό: όταν ένας εξουσιαστικός μηχανισμός αμφισβητείται και δεν μπορεί να επικρατήσει δια της βίας, τότε μεταλλάσσεται. Δεν ξέρω ποια είναι τα γενικά χαρακτηριστικά αυτού του μετασχηματισμού, εκτός από το ότι το «παιχνίδι» γίνεται πάντα πιο πολύπλοκο, το κοινωνικό διακύβευμα ανάγεται πάντα σε μια ανώτερη σφαίρα που υποτίθεται ότι δίνει λύση, αλλά η εκμετάλλευση γίνεται με άλλους τρόπους με αποτέλεσμα τα κινήματα πάντα να υστερούν στον αγώνα δρόμου με την εξουσία.
Άλλα κομβικό ερώτημα: Το εξουσιαστικό ζήτημα είναι θέμα διαμάχης για την επικράτηση των μεν εναντίων των δε, ή είναι θέμα ενότητας ή μη όλης της κοινωνίας;
Από αυτό θα εξαρτηθεί και η στρατηγική των κινημάτων: θα είναι στρατηγική με όρους πολέμου (ποιος είναι όμως ο στρατός και ποια είναι η αποστολή του και τελικά ποιος δίνει τις διαταγές;) ή θα είναι «στρατηγική του πλήθους», δηλαδή υπερσυνδεδεμένος και πολύμορφος γαλαξίας δυναμικών δικτύων όπου όλα είναι σε επαφή και με κάποιους όρους μπορούν να λειτουργούν ως όλον, που βαδίζει προς μια κατεύθυνση ουσιαστικά άγνωστη, αλλά με τη μεγαλύτερη δυνατή συναίνεση; Τι μπορούμε να μάθουμε για αυτό από τη σύγχρονη θεωρία δικτύων;
Πετάω κι ένα λινκ για το τελευταίο:
http://turbulence.org.uk/turbulence-4/network-organisation-for-the-21st-century/
Πολλά είπα! Δεν περιμένω απάντηση σε όλα, ήθελα όμως να συνεισφέρω στον προβληματισμό…
2 Φεβρουαρίου, 2009 στο 8:11 πμ |
@greekrider
Δεν είμαι ιδιαίτερα «διαβασμένος», με την έννοια ότι έχω διαβάσει πάρα πολλά από πάρα πολλούς τομείς χωρίς έτσι να έχω προχωρήσει «βαθιά» σε έναν συγκεκριμένο τομέα. Θα εκπλαγείς, αν μάθεις ότι δεν έχω καν διαβάσει τους κλασικούς του μαρξισμού ή της αναρχίας, τον Καστοριάδη κτλ και ούτε πρόκειται να τους διαβάσω στο πολύ εγγύς μέλλον.
Επομένως, αν υποπίπτει στην προσοχή μου κάποιο αξιόλογο βιβλίο σε τέτοια κατεύθυνση, όπως αυτή που ανέφερες, θα το μοιράζομαι (θα το μοιραζόμουν ούτως ή άλλως) αλλά δεν έχω κάποια «έτοιμη» βιβλιογραφία για το θέμα. Το ίδιο μπορείς να κάνεις και εσύ για να δουλεύουμε παράλληλα. Επειδή όμως πιστεύω ακράδαντα σε αυτά που λέω στο άρθρο, η συγκρότηση μίας γραμμής σκέψης (όπως γράφεις και μ’ αρέσει) για την εξήγηση της κοινωνίας και της ιστορίας με κέντρο τις σχέσεις εξουσίας είναι ένας καλός στόχος, για να αφιερώσει κανείς τη ζωή του, και μπορεί και να το κάνω.
Στο δεύτερο που αναφέρεις, θα πω το εξής. Κατέληξα αναρχικός καθαρά με ορθολογικό (και συναισθηματικό φυσικά) τρόπο. Απέκλεισα δια της λογικής όλες τις υπόλοιπες κοσμοθεωρίες ως μη κατάλληλες για την εξήγηση του κόσμου και βρήκα τις σχέσεις εξουσίας ως το πιο κατάλληλο εργαλείο για την εύρεση της αλήθειας. Αυτό δεν αποτελεί μία ενθουσιώδη δήλωση αλλά γεγονός. Στο μέτρο που θα βρίσκω τα νοητικά εργαλεία πχ του νεοφιλελευθερισμού να με οδηγούν περισσότερο στην αλήθεια, δεν έχω πρόβλημα αύριο να γίνω νεοφιλελεύθερος (βέβαια συγκεκριμένα ο νεοφιλελευθερισμός είναι απλώς μία «αστική» ιδεολογία, φιλοδοξώντας μόνο να διαιωνίζει με σοφιστείες το υπάρχον σύστημα παρά να οδηγεί σε κοινώς αποδεκτές αλήθειες).
@hamster
Συμφωνώ με όσα λες και το turbulence είναι αξιόλογο σε όσα έχω διαβάσει από αυτό. Ωστόσο, ως προς τον συγκεντρωτισμό της εξουσίας θα διαφωνήσω. Η τάση δεν είναι προς τον συγκεντρωτισμό αλλά προς τον εξορθολογισμό της εξουσίας. Παράδειγμα ως προς αυτό είναι το γεγονός ότι οι μορφές εξουσίας εξελίσσονται από εντατικές (μαστίγιο όπως λες) σε πιο «χαλαρές» (δάνεια), επηρεάζοντας κάθε πτυχή της κοινωνικής και ατομικής ζωής.
Η απάντηση από τα κινήματα θα έρθει σίγουρα με το δεύτερο που γράφεις, τη «στρατηγική του πλήθους». Είναι απίστευτο το πόσοι συγγραφείς υιοθετούν πλέον το σχήμα του δικτύου, για να εξηγήσουν την πραγματικότητα. Έτσι και τα κινήματα μόνο ως δίκτυα μπορούν να ανταγωνιστούν τις σύγχρονες μορφές κυριαρχίας. Και ο στόχος θα πρέπει κάθε φορά να τίθεται ίδιος – διεκδίκηση των κέντρων αποφάσεων (στην πράξη, όχι στους διαδρόμους κάποιας βουλής). Δεν κάνουμε κινήματα, για να επιτρέπουμε τους Καραμανλήδες να αποφασίζουν για τις ζωές μας αλλά για να παίρνονται οι αποφάσεις συλλογικά.
Τέλος, υπάρχει ένα (άμεσο) μέλλον, στο οποίο συγκλίνουν τόσο οι δράσεις των «από κάτω» όσο και η ανάγκη για επιβίωση των «από πάνω». Η χρεωκοπία των σημερινών πολιτικών σχηματισμών (έθνος – κράτος, κοινοβουλευτισμός κτλ) θα φέρει αναγκαστικά πιο συμμετοχικές μορφές διακυβέρνησης. Μέχρι πρότινος πίστευα ότι η χρεωκοπία αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει σε πιο ολοκληρωτικούς σχηματισμούς. Έχω τροποποιήσει όμως τη σκέψη μου. Σε ολοκληρωτικά καθεστώτα η καπιταλιστική αγορά τίθεται σε κίνδυνο. Η διαρκής κατάσταση ανάγκης, η εκμηδένιση της καταναλωτικής δύναμης και ελευθερίας, η απουσία μίας συνεκτικής δύναμης σε τέτοιες υποτιθέμενες κοινωνίες στη σύγχρονη εποχή θέτουν εμπόδια στην εγχώρια και διακρατική ροή του χρήματος και του εμπορεύματος, στην ευελιξία του συστήματος, στην κοινωνική ειρήνη. Αν οι καπιταλιστές θέλουν να επιβιώσουν, θα πρέπει να εκδημοκρατίσουν σημαντικά τη διακυβέρνηση των σύγχρονων κοινωνιών και να μειώσουν την τεράστια απόσταση ανάμεσα στις κοινωνικές ανάγκες και τα κέντρα αποφάσεων. Φυσικά, τα ίδια λέει και ο βλάκας ο Γιωργάκης με το συρφετό του. Στόχος των ανταγωνιστικών κινημάτων θα πρέπει να είναι η άμεση δημοκρατία και η ουσιαστική μετάλλαξη των κοινωνικών δομών.
6 Μαΐου, 2009 στο 8:44 πμ |
[…] Michael Mann – Εκδήλωση στη Στοά του Βιβλίου By inlovewithlife Για τον Michael Mann τα έχω ξαναπεί εδώ και εδώ. […]
15 Δεκεμβρίου, 2014 στο 12:02 μμ |
s/αποκεντρώνετε/αποκεντρώνεται